menu

ELIAS STEIN, Nederlands topschaker

Op welke toppositie plaatsen we Elias Stein in de historische rangorde van Nederlandse schakers?

Weinigen zullen ooit van hem hebben gehoord. Ik ook niet, totdat ik een aantal antieke boekwerken geschonken kreeg van Henk van der Linden. Henk moest zijn mooie woning in Rozendaal vanwege gezondheidsproblemen verruilen voor een kleinere behuizing waar hij helaas al enkele maanden later, in maart 2012, overleed. Hij moest dus voor zijn verhuizing ontspullen en ik prijs me gelukkig met zijn gift. Zelf was Henk rechtshistoricus en een autoriteit op het gebied van de geschiedenis van de Nederlandse waterstaat. Nadat hij decennialang niet had geschaakt kwam hij na zijn pensionering in Rozendaal te wonen en werd hij lid van de Velpse Schaakvereniging waar hij spoedig sterk genoeg bleek voor ons eerste team.

Een van de boeken die hij mij schonk was een vertaling uit 1834 van D. Broedelet, die in zijn ‘voorrede’ uitgebreid ingaat op de verdiensten van Elias Stein. Ik citeer daar een aantal regels uit:

“Onder de oudste, meest beroemde en door alle eeuwen minst verbasterde spellen, behoort voorzeker het Schaakspel genoemd te worden; een spel, waarvan geene enkele uitkomst een gevolg der grillige luimen van geluk of toeval kan heeten, voor den denkenden geest het meest geschikt, en ook voor dezen eene duurzame bron van onuitputtelijk genot. Met regt draagt het den naam van Koninklijk spel, want zoo al niet, onmiddellijk, van Vorstelijken oorsprong, zoo werd het echter ten allen tijde door Keizers en Koningen bemind en gezocht; gelijk het dan ook bij de Stadhouders uit ons Vorstelijk Stamhuis doorgaands een bijzonder geliefkoosd voorwerp van verlustiging uitmaakte. Grieksche en Romeinsche Veldheeren maakten, in ledige oogenblikken, om zich in de kunst van oorlogen te oefenen, van het Schaakspel gebruik. Wijsgeeren en Dichters roemden het als eene onschadelijke, edele en Vorstelijke uitspanning. Wij kunnen ons niet onthouden de schoone Beschrijving van het Schaakspel, door wijlen den beroemden Bilderdijk in zijn Buitenleven, over te nemen:

“Wat verder, statig, stil, in aandacht opgetogen,
Geleidt een ernstig paar, aan ’t mijmerend spel verpacht,
Dat Palamedes ’t eerst op ’t Trooische strand bedacht,
Op ’t bonte ruitenveld zijn zwarte en witte benden
Ten oorlog zonder bloed, met kunst- en geestrijk wenden.
Lang houdt der strijdren macht elkaer in evenwicht:
In t’eind verschijnt, nogthands, ’t noodlottig tijdsgewricht,
En ’s overwinnaars stem roept, juichende in den zegen,
’t Verplettend schaak en mat aan d’overwonnen’ tegen.”

Elias Stein, te Vorbach bij Straatsburg geboren in den jare 1748, en in 1821 te ’s Gravenhage overleden, werd door den laatsten Erfstadhouder, Z.K.H. Prins Willem V, benoemd tot leermeester in het schaakspelen van Hoogstdeszelfs Zonen, den thands regerenden Koning der Nederlanden en Hoogstdeszelfs afgestorven broeder Prins Frederik, Veldmaarschalk in Oostenrijksche dienst. Stein was niet slechts de eerste Schaakspeler in de Nederlanden, maar in geheel Europa: hij wist zich de positie van een spel zoodanig in de gedachten te prenten, en zich ook, terwijl het gespeeld werd, te blijven voorstellen, dat hij niet alleen, zoo als andere meesters, meer dan ééne partij te gelijk kon besturen, maar zelfs daarbij eene partij biljard spelende, twee spellen op het schaakbord speelde, welke hij altijd won en daarbij doorgaands ook overwinnaar op het billard bleef. Hij heeft nooit zijn’ meester gevonden en is onoverwonnen gestorven. 

Tot grondslag van zijn onderwijs en ten leidraad der lessen aan zijne Doorluchtige leerlingen uit het regerend Stamhuis in ons Vaderland, schreef Stein zijn ‘Nouvel essai sur le jeu des Echecs, avec des reflexions militaires sur ce jeu’, hetwelk sedert lange, en te regt, onder de zeldzaamste en meest gezochte werken over dat spel, alom geacht is. Dit werk, nooit in den boekhandel verkrijgbaar gesteld, werd door den Schrijver slechts aan zijne vrienden, de liefhebbers van het Schaakspel en zijne leerlingen uitgegeven.

Voorts roept de Vertaler de welwillendheid en toegevendheid van alle schaak-beminnaars ten ernstigste in, en eindigt dit zijn berigt, met den opregten wensch dat deze zijn langdurige en niet gemakkelijke arbeid niet geheel wegwerpelijk worde beschouwd, maar veeleer iets toebrenge om in ons Vaderland de zucht en lust voor zulk een wezenlijk spel als het schaakspel is, te kuischen en te volmaken. Daartoe vinde het, bij eene goede ontvangst, een ruim debiet!”

Een grote verrassing was dat het oorspronkelijke boek (in het Frans) van Elias Stein ook deel uitmaakte van de geschonken boeken. Dat is vele malen herdrukt maar ik bezit nu een eerste druk, uit het jaar 1789, op prachtig geschept papier. Het is het oudste schaakboek in mijn bescheiden verzameling. De titelpagina is al uitzondelijk, dat wil zeggen voor de huidige tijd:
“A Leurs Altesses Serenissimes, messeigneurs Guillaume Frederic et Guillaume George Frederic, Princes d’Orange et de Nassau, &c. &c. &c.”

Daar volgt een eerbetoon op, eindigend met ‘Le très humble & très obéissant Serviteur, E. Stein.’ Waar vind je dat nog? We zijn tweehonderddertig jaar later!

Dan volgt een lijst met ‘souscripteurs’ (personen die hebben ingetekend), om te beginnen de Prins van Oranje die voor twaalf exemplaren heeft ingetekend, ofwel die geschonken krijgt. Mijn familie staat niet op de lijst, maar wel een plaatsgenoot: Baron Torck van Rosendaal.

De notatie in het leerboek gaat bijvoorbeeld zo:
B. Le P. du R 2 pas
N. De même
Dit is nog wel te begrijpen: Blanc doet 2 stappen, dus e4 en Noir ‘hetzelfde’, dus e5.
Later wordt het iets ingewikkelder, zoals ‘La D. à la 3me cafe du C de la D adverse’.

Ik heb lang niets gedaan met het boek, maar het begint me nu bezig te houden. Misschien kom ik er nog een keer op terug. Ik ben wel benieuwd of er iemand geïnteresseerd is in deze historie.

Eric de Winter
Geschreven op 07 mei 2019.

Reacties

Reageren kan enkel als je ingelogd bent.

sven2 schreef op 11 may, 2019:

Op de leuke website Schaaksite staat ongeveer hetzelfde artikel met een aantal reacties. De vrijwel onbekende Elias Stein wordt in oude boeken even sterk genoemd als de internationaal bekende Philidor. Eric gaat zijn ontdekkingstocht voortzetten.

Nieuws

26/11 | Open Kampioenschap Gemeente Rheden 2023 op 16 december 2023

26/11 | Grootste Pepernoot 2023 is Dion Vaessen

20/10 | Stijn de Jonge is Jeugdkampioen van de gemeente Rheden 2022

20/10 | Wouter van Rijn is Kampioen van de gemeente Rheden 2022

19/09 | Schaak-Off 2022 bij Velp op 23 september

Kalender

« Mrt, 2024 »
madiwodovrzazo
1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31


Komende agendapunten:

22/03: Schaakschool van 18:15u tot 20:00u

22/03: Interne Competitie van 20:00u tot 23:30u

29/03: Schaakschool van 18:15u tot 20:00u

Puzzel